Feminizm en az iki yönden bakılabilen bir olgudur. İlk olarak, kadınların eşitlik mücadelesiyle ilişkili bir siyasi harekettir. Klasik feminizmle, özellikle de kadınlara seçimlerde oy kullanma hakkı verilmesini talep eden oy hakkı hareketiyle sıklıkla ilişkilendirilen bu yöndür. Bize öyle geliyor ki bu tür sorunlar geçmişte kaldı ama XX yüzyılın başında kadınların neredeyse dünyanın hiçbir yerinde oy hakkı yoktu. İlk feministlerin zaferlerinin bir sonucu olarak, bunu mutlulukla unuttuk.
İkincisi, feminizm entelektüel bir harekettir. Aslında felsefede içerik ve tartışma açısından klasik politik feminizmden çok daha çeşitli bir akımdır.
Kavramın kökeni
“Feminizm” terimi XIX yüzyılın başında ortaya çıkmıştır. Bunun ardından o dönemin gazeteciliğinde, bir kadının doğasında var olan niteliklerin toplamı anlaşılmaktadır. Tıpkı belirli erkek özellikleri olduğu gibi – erkeklik, aynı zamanda kadınlık veya “feminizm” de vardır.
XIX yüzyılın sonlarına doğru süfrajet hareketi bağlamında, kadın hareketinin aktivistlerini tanımlamak için kullanılan ve aslen Fransızca olan “feminist” sözcüğü ortaya çıkmıştır. Böylece XX yüzyılın başlarında terimin anlamı giderek değişiyordu. Son 100 yıldır feministler tarafından kesinlikle hakları için mücadele eden kadınları anladık. Üstelik bu haklar farklı şekillerde anlaşılabilir ve mücadele her zaman biçimsel siyasi eşitlik taleplerine indirgenemez.
Feminizmin kökenleri
Feminist fikirler antik çağlardan beri Batı kültüründe dolaşmaktadır. Örneğin Platon‘un Devlet adlı kitabının beşinci serisinde, bir kadının hükümdar olması için hiçbir engelin bulunmadığı bildirilmektedir. Bir kadın yeterince zeki ve yetenekliyse, o zaman en zeki ve yetenekli erkeklerle aynı haklara sahip olmalıdır. Bu nedenle feminizmin unsurları Orta Çağ ve Rönesans’ta bulunabilmektedir.
İlk feminist genellikle XVIII yüzyılın sonunda yaşamış olan İngiliz kadın Mary Wollstonecraft olarak adlandırılmaktadır. “Kadının Haklarının Korunması” adlı risalesinde, kadının kaderiyle ilgili soruları gündeme getirmektedir. Kadının erkekten ne kadar farklı olduğu ve bir kadının akılsızlıkla ilgili suçlamalarının ne kadar haklı olduğu göstermeye çalışmıştır. Ayrıca anneliğin ne olduğu üzerine vurgu yapmıştır. Yine aynı şekilde ev işleri kadının rolünü etkilemeye çalışmıştır. Bir skandala yol açan Wollstonecraft’ın ana sloganı, bir kadının kendi kaderini bağımsız olarak kontrol edebilmesidir.
Wollstonecraft’ın biraz gölgesinde, Descartes‘ın kadın ve erkek ayrımı yapmayan akılcı felsefesine güvenen hemşerisi Mary Astel vardır. Wollstonecraft da aynı şekilde Rousseau’dan etkilenmiş ve onunla polemikler kurmuştur. Bu ilk metinleri okurken, feministlerin karikatürü parçalanıyor: çok yönlü, genellikle ironik ve bazen de şaşırtıcı bir argüman sunuyorlar. Örneğin Estel, evliliğe olası bir alternatif olarak kadın “laik manastırlarının” yaratılmasını ve bir kadının “erkeğin mülküne” geçişini tartışmıştır.
İlk feministler arasında en az bir erkek, liberal felsefenin klasiği John Stuart Mill vardı. 1869’da kadın haklarını savunmak için Kadının Boyun Eğilmesi adlı bir inceleme yayınladı. Ancak çoğu erkek feminizme şiddetle karşı çıktı. Kısmen, bu kadınların ne istediğini anlayamadılar. Hatta bir erkek yazar, Wollstonecraft’ın incelemesinin yayınlanmasına yanıt olarak, kadın hakları iddiasının evcil hayvan hakları iddiası kadar saçma olduğunu belirtti. Süfrajet hareketine yanıt olarak, “klasik bir çürütme” de formüle edildi. Güya yalnızca değerli bir koca bulmaya güvenemeyen çok çirkin kadınlar feminist oluyor.
Birinci ve ikinci dalga
Feminizmin ilk dalgası, tanımlanması en kolay olanıdır. Bu tarih, kadınların siyasi eşitlik ve seçimlerde seçme ve seçilme fırsatı için mücadelesidir. İlk feministler liberal sloganlara o zaman başvurdular. İnsanlar cinsiyete bakılmaksızın eşit haklara sahiptir.
Süfrajetler Birleşik Krallık ve ABD’de çok güçlü bir kamu politikası hareketiydi. Kadınlar bir araya geldi ve istediklerini aldılar. 1920’de Amerika Birleşik Devletleri‘nde Anayasa’nın 19. Değişikliği kabul edildi. Buna göre cinsiyet, siyasi hayata ve özellikle seçimlere katılımın kısıtlanmasına engel olamaz. Bundan sonra, birçok kişiye feminizm sona ermiş gibi geldi. Çünkü kadınlar asıl hedeflerine ulaşmıştı. Ayrıca diğer sorunlar, seçimlerde kadınlar tarafından seçilen politikacılar tarafından çözülebilirdi.
İkinci feminizm dalgası, XX yüzyılın 60’larında ortaya çıktı. Günümüzde çok daha karmaşık bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır. Buradaki baskı artık kadınların siyasete katılmalarının yasaklanmasıyla sınırlı değildir. Politik eşitliğin ailedeki baskıyı ve işyerindeki baskıyı dışlamadığı ortaya çıkmıştır. Bu dönemin anahtar metni Simone de Beauvoir’ın İkinci Cins’idir. İkinci dalga feministler, bir kadının asıl amacının annelik olduğu, inzivaya çekilme ve bir kariyeri terk etme, bir yuvaya bakma olarak anlaşıldığı fikrini eleştirmektedir.
Kadınların kendilerini bu “kadın dünyası” dışında ifade etmeye çalışmamaları gerektiği tezine meydan okudular. Sözde erkeğin doğuştan dışa dönük olması ve kadının doğuştan içe dönük olmasına bağlanmaktadır. Bu da toplumsal işbölümünün sonsuza kadar bazı doğal kurallar tarafından önceden belirlenmiş olması demektir.
Bu noktada feminizmle ilişkilendirilen konuların listesi büyük ölçüde genişlemetkedir. Günümüzde şiddet (gerçek, ev içi, sembolik – örneğin, erkeklere “kız gibi olma” deniyor. Sanki kız olmak saldırgan bir şeymiş gibi), dayatılan toplumsal cinsiyet rollerinin eleştirisi, ücretlerin düzeyi sorunu ve ücretsiz ev işleri toplumsal bir sorun olarak kabul edilmektedir. Genel olarak kültürde kadın figürünün sorunsallaştırılmasından bahsediyoruz.
İkinci dalga hedeflerine tam olarak ulaşamadı. Feministlerin 60’larda yazdığı sorunlar bugünün dünyasında varlığını sürdürdü. Ancak ikinci dalga sırasında gerçek bir sosyal devrim meydana gelimiştir. Buna göre batı’daki kadınlar toplu halde işgücü piyasasına girmişlerdir. Bu da toplumun zenginliğinde keskin bir artışa neden olmuştur. Ayrıca tamamen yeni bir gerçek cinsiyet politikası fikrine yol açmıştır.
Üçüncü dalga
Başlangıcı XX yüzyılın 90’lı yıllarıyla ilişkilendirilen üçüncü feminizm dalgası, ilgili felsefi fikirleri, özellikle post-yapısalcılık fikirleri ve post-kolonyal teori olmak üzere toplumsal cinsiyet çalışmalarına uygulama girişimidir. Buradaki tartışma esas olarak kimlik kavramı etrafında inşa edilmiştir. Genel olarak ise durumun bu aşamada feminizm fikirlerinin bazı teorik birliğinden bahsetmek zaten oldukça zordur.
Üçüncü dalga feministler için kilit bir tema, asıl meselenin sadece kadınların değil, erkeklerin de olduğunun farkına varmaktır. Soru, bu eril ve dişil cinsiyet rollerinin tam olarak nasıl inşa edildiğini, nasıl kadın ve erkek haline geldiğimizi anlamaya çalışmakta özetleniyor. Bizi kadın ya da erkek yapan nedir? Bu soru, başka cinsiyet rollerinin var olabileceği sorusunu gündeme getirmektedir. Queer teori ise, çoklu cinsiyet kimlikleriyle ilgilenmektedir.
Üçüncü dalgada, yalnızca özgürleşmiş değildir. Aynı zamanda kendi kendine yetebilen, yetenekli, sosyal dünyada lider olan ve bu anlamda diğerlerinden üstün olan güçlendirilmiş bir kadının estetiği etrafında inşa edilen Riot Grrrl hareketi öne çıkmaktadır. Erkekler Riot Grrrl, push-up sütyenin beynin varlığıyla çelişmediğini açıkladı. Ayrıca yakın zamana kadar erkek baskısının klasik bir sembolü olarak kabul edilen agresif makyaj ve yüksek topuklu ayakkabıları geri getirdi.
Böylece, üçüncü dalga feminizm, eski feminizm tarafından dayatılan kısıtlamalar da dahil olmak üzere, özgürlük için çabalamaktadır.
Liberal, Marksist ve Radikal Feminizm
Feminizm dalgalarının kronolojisini, hareketin ideolojik yapısı hakkında bir fikirle tamamlamak mantıklıdır.
Liberal feminizm, feminizmin öncelikle erkekler ve kadınlar için eşit haklar hakkında bir hikaye olduğunu öne sürmektedir. Hakların resmi ve maddi eşitliğini garanti eder etmemektedir. Bir zamanlar ırkçılık sorununu çözdüğümüz gibi, toplumsal cinsiyet eşitsizliği sorununu da çözmüş olduğumuzu düşünebiliriz.
Liberal feminizm ana akımdır. Batı dünyasında büyük siyasi partiler ona yönelmiştir. Batı’nın kadınlara yönelik politik doğruluğu da öncelikle liberalizmin bir ürünüdür.
İkinci tür Marksist feminizmdir. Marksist feminizm, kadınların ezilmesinin kapitalist ve sınıf baskısının özel bir durumu olduğunu ileri sürmektedir. Yani ekonomide bir çalışan sömürüsü vardır. Yani sömürülen insan tiplerinden biri de kadınlardır. XIX yüzyıl ve sonrasında nasıl işçiler sömürüldüyse, kadınlar da erkekler için çalışmaya zorlanmaktadır. Marksist feminizm ilgi çekicidir. Çünkü karşılıksız, ücretsiz ev içi emeği ana teması olarak sunmaktadır. Dünya ekonomisinin temelinin, hiçbir şekilde değer verilmeyen ama aynı zamanda refahımıza önemli bir katkı sağlayan ev kadınlarının işi olduğunu savunan Marksist akademisyenler de vardır.
1920’lerin başındaki Bolşevik hükümeti, cinsiyet eşitliği açısından dünyanın en ilerici hükümeti haline geldi. Bu sayede resmi siyasi eşitlik garanti edilmiştir. Ayrıca resmi seçim eşitliği sağlanmıştır. Kadınlara okuma yazma öğretilmiştir. Onları “mutfak köleliğinden” kurtarmak için girişimlerde bulunulmuştur. Ayrıca o dönemde Batı Avrupa için kabul edilemez olan hamleler de yapılmıştır. Özellikle kürtaj suç olmaktan çıkarıldı.
Feminist teorinin üçüncü türü olan radikal feminizm, tüm bunların yeterli olmadığını savunmuştur. Çünkü erkeklerin zaten ataerkil rejimi sürdürmekte çıkarlarının olduğunu öne sürmektedir. Bu durumda ataerkillik, kültürel, politik ve ekonomik erkek egemenliği ilkesini gösteren teknik bir terimdir. Ataerkillikte erkek kazanan, erkek yapan, kadın bekleyen, kadın özgür ev içi ve cinsel hizmetkardır.
Radikal feminizm söz konusu olduğunda, aslında siyaset felsefesinin tüm eski terimlerinin erkekler tarafından icat edildiği savunulmaktadır. Aynı zamanda onların, en önemli şeyi anlamadıklarını öne süren bir teorimiz vardır. Sorun sömürüde değildir. Sınıfların mevcudiyetinde de değildir. Sorun şu ki, ataerkil bir rejim vardır. Ayrıca baskının özel bir durumu, bazı insanların diğerleri tarafından ezilmesidir. Baskının temel kurumu ise tam olarak toplumsal cinsiyettir.
Radikal feminizmin gücü ve aynı zamanda zayıflığıdır. Bir anlamda feministlerin yalnızca çeşitli geri toplumsal düzen biçimlerine değildir. Aynı zamanda Batı tipi mevcut liberal demokrasiye de karşı olmaları gerçeğinde yatmaktadır. Radikal feminizmin birçok fikri arasında “lezbiyen ayrılıkçılık ”tan bahsetmeye değecektir. Kadınların erkeklerle hiçbir şekilde cinsel ilişkiye girmemesi gerçeğinden oluşmaktadır. Çünkü bir erkekle herhangi bir cinsel ilişki şu ya da bu şekilde, asırlık bir baskı geleneğinin devamı haline gelmektedir. Örneğin romantik aşık olma ritüelleri, bir kadın bedeni satın alma ve kadın duygularını kontrol etme biçiminden başka bir şey değildir.
