Arkeoloji, insanlığın geçmişini ve gelişiminin yasalarını maddi tarihsel kaynaklardan inceleyen bir tarih bilimi dalıdır. Arkeolojinin, esas olarak yazılı tarihi kaynaklarla ilgilenen diğer tarih bilim dallarından farkı budur. “Arkeoloji” kelimesi, “antik çağ hakkında hikayeler” veya “antik çağ bilimi” olarak tercüme edilebilmektedir. Bu kavram Antik Yunanistan’da bile bilinmekteydi. Modern bilimsel dolaşım ise, sadece 19. yüzyılın ilk yıllarında ortaya çıkmıştır.
Sıradan insanlar arkeolojiyi nasıl hayal eder?
Çoğu zaman, sıradan insanlar arasında arkeoloji ve arkeolog fikri, arkeolojiyi hazine arayışı olarak gösteren macera edebiyatı veya sinemanın etkisi altında oluşmuştur. Örnekler, Lara Croft: Tomb Raider, Indiana Jones ve diğerleri gibi filmleri gösterebiliriz. Gerçek arkeolojinin bu tür arazilerle hiçbir ilgisi yoktur.
Arkeoloji zor, özenli bir iştir ve arkeologların “avı” çoğu zaman eski yemeklerin, kemiklerin, mutfak atıklarının ve sıradan bir insan için ilginç olmayan bir dizi başka şeyin parçaları haline gelebilmektedir. Mücevher ve hazineler hala bulunabilmektedir. Ancak bu kuraldan ziyade istisnadır. Hiçbir zaman bulunamayan nesneler, ne olursa olsun, keşfedenin mülkü olmamaktadır. Çünkü ülkemizin kültürel ve tarihi mirasına ait toprakta, yeraltında veya suda bulunan her şey devletin malıdır. Arkeologlar unutulmuş çağlardan gelen nesneleri aramamaktadırlar. Ancak bulunan nesnelerin geçmiş hakkında bilgi sağlayabilmeye çalışmaktadırlar.
Arkeolojinin “bir kürekle donanmış tarih” olduğunu ve çalışmalarının nesnelerinin kendileri oluşturmamaktadır. Bunun eski insan toplulukları veya eski toplumların hayati faaliyetinin kalıntıları olduğunu söyleyebiliriz. O uzak çağlardan, maddi kültürün sadece küçük bir kısmı, bir zamanlar atalarımız tarafından kullanılan şeyler veya binalar şeklinde bize gelmiştir. Bu, arkeoloji biliminin önemli bir özelliğidir. Çoğu durumda araştırmacılar, antik çağda kullanılan şeyler ve yapılarla değil, kalıntılarıyla sonuç almaktadır. Eşya kullanım sırasında kırılmasa da geçen yüzyıllarda çok değişmiştir. Organik malzemelerden yapılan ürünler genellikle çürümektedir. Aşındırdıkları metallerden, dayanıklı taşlar bile aşınmakta ve çatlamaktadır. Antik şehirler ve binalar bazen tanınmayacak kadar yıkılabilmekte veya yeniden inşa edilebilmektedir.
Çoğu zaman, arkeologlar, yazının henüz var olmadığı veya eski insanların yaşamının tüm yönlerini aydınlatmadığı zaman, insanların eski tarihini araştırma gereksinimi duymaktadırlar. Ancak, herhangi bir nedenle başka bilgi kaynakları yoksa veya yetersizse, bu bilimin yöntemlerine nispeten yakın tarihin incelenmesi için de başvurulmaktadır.
İnsanların ortaya çıktıkları andan günümüze kadar kullandıkları tüm nesneler, “maddi tarihi kaynaklar” kavramı altında birleştirilmiştir. Bu durumda, bu terimin altında ne gizlidir? Maddi tarihsel kaynaklar, insan faaliyetleri sonucunda ortaya çıkan her türlü nesne, yapı, atıkları vb. içermektedir. Bütün antik şehirler ve taş aletlerin imalatında elde edilen en küçük çakmaktaşı ölçekler olabilmektedir. Eski bir yerleşim veya mezarın kalıntılarının keşfedildiği yere “arkeolojik mirasın bir nesnesi” ve bazı öğeler bir “eser” olarak isimlendirilirler.
Arkeoloji neden gereklidir?
Arkeolojinin amacı, insanı bilgiye ve keşiflere iten basit merakla açıklanabilmektedir. Ancak, bu tamamen doğru değildir. Bir yanda insanların neden yaptıkları objelerden ya da diktikleri binalardan anlaşıldığı gibi yaşadıklarına dair ilginin yanında arkeoloji, biliminin başka yönlerini de araştırmaktadır. Geçmişi inceleyerek geleceğimizi tahmin ettiğimizi kesinlikle söyleyebiliriz.
Önceki dönemlerin incelenmesi, gezegenin iklimindeki, doğal koşullarındaki değişiklikleri izlemeyi mümkün kılmaktadır. Ayrıca su kaynaklarının ve toprağın tükenmesinin vb. nedenini belirlemeye yardımcı olmaktadır. Hastalıkları iyileştirmek ve yaşamı uzatmak için araçlar bulmak için insan vücudunun özelliklerinin gelişimi ile ilgili soruları yanıtlayabilmektedir.
Arkeoloji, insanın çevre üzerindeki etkisinin derecesi ve önemi hakkında bilgi sağlayarak modern bilime çok yardımcı olmaktadır. Ayrıca insanın etrafındaki dünya üzerindeki etkisine “antropogenez” denmektedir.
Bir kişinin kökenlerini, kültürünü inceleme arzusu arkeolojinin doğmasına neden olmuştur. Geçmişi olmayan bir insan, geleceği olmayan bir insandır. Kültürel köklerinden, geleneklerinden, ahlaki normlarından kopma ve insan toplumunun bozulmasına yol açmaktadır. Bu nedenle, ülkemizin kalkınmasının zor bir döneminde bile, arkeolojik mirası incelemeyi reddetmek, insanlığın tüm kültürel mirasını yaşam kalitemiz için önemsiz ve gereksiz bir şey olarak ele almamız anlamına gelecektir.
Arkeologlar nasıl çalışır?
Arkeoloji, diğer birçok tarihi disiplinin aksine, saha araştırması olmadan imkansızdır. Çoğunlukla arkeolojik keşif ve kazı yapılarak mümkündür. Yukarıda belirtildiği gibi, bir arkeoloğun işi özenli ve zordur. Arkeolojik alan araştırma sürecinde, pratik olarak ekskavatör veya traktör kullanamazlar. Bu nedenle, tüm çalışmalar kürek yardımı ile manuel olarak yapılmaktadır. Ayrıca bulunan nesneler veya yapı kalıntıları kepçe, bıçak ve fırça ile temizlenmektedir.
Kazı işlemi sırasında maksimum bilgiyi elde etmek için, arkeologların toprağı katman katman çok dikkatli bir şekilde çıkarmaları, bulunan her öğeyi sabitlemeleri gerekmektedir. Daha sonra bu öğeler dikkatlice incelenir, numaralandırılır, hangi katmanda, hangi karede ise, bir gösterge ile tanımlanır. Kazı bulundu, çizildi ve paketlendi vb.
Keşfedilen her eserin dikkatli bir şekilde korunması, daha sonra bir mozaik gibi tüm farklı unsurları bir araya getirerek antik tarihin sırlarını ortaya çıkarması için gereklidir.
Genellikle sadece yaz aylarında gerçekleştirilen arazi çalışmalarının bitiminden sonra, arkeologlar halihazırda arkeoloji laboratuvarlarında elde edilen materyalleri incelemeye devam etmektedir. Bu nedenle, arkeologlar yalnızca sahada çalışma yapmakla kalmaz, araştırmaları bir ofis veya kamera bölümünü de içermektedir. Belgeler ve eserler ile çalışmaya devam ederler. Elde ettikleri materyalden tarihi bilgileri çıkarılmakta, yürütülen arkeolojik keşifler hakkında raporlar hazırlanmakta, bilimsel çalışmalar yazılmaktadır. Çalışılan eserler, kendileriyle yapılan çalışmaların ve restorasyonun tamamlanmasından sonra müzelere aktarılmaktadır.
Tarla ve dolap (ofis) arkeolojisi ayrılmaz bir bütündür. Buluntular üzerinde bir masa başı çalışması olmadan, eski eserlerin çıkarılması asla bir bilim olmamaktadır. Kazılar olmadan arkeoloji, tesadüfen keşfedilen buluntuları tam olarak yorumlayamazdı.
Çok yönlü bilgiler elde etmek için arkeologlar, diğer bilim alanlarından uzmanlarla işbirliği yapmaktadır. Bu, buluntuların nesnelerini daha kapsamlı ve doğru bir şekilde incelemeye ve analiz yapmaya yardımcı olmaktadır. Bu tür bilimler, arkeoloji asistanları, etnografya, epigrafi, antropoloji, paleozooloji, paleobotanik, jeoloji, kimya, fizik, matematik ve diğerlerini içermektedir.
Tam teşekküllü saha araştırması (kazılar ve gözlemler) ile arkeolojik anıtların geri dönüşü olmayan bir şekilde tahrip edildiği anlaşılmalıdır. Tabii ki, eski kazılan höyüğü yeniden doldurabilirsiniz. Ancak içindeki tüm katmanları, tüm mezarları ve antik höyükte olduğu gibi aynı sırayla düzenlenmiş şeyleri bir daha asla içermeyecektir. Aynı şey kazılan alanlar için de söylenebilmektedir. En iyi durumda antik yapı kalıntılarını korumak mümkündür. Ancak, anıtta başlangıçta mevcut olan tüm tarihsel bilgileri (bireysel buluntular, katmanların düzeni ve doğası vb.) artık içermiyorlardır. Bu nedenle, saha çalışması sırasında ortaya çıkanların kayıt altına alınmasının kalitesi ve eksiksizliği özellikle önemlidir. Tarihi bir rekonstrüksiyon oluştururken, bu materyaller (çizimler, fotoğraflar, eskizler, günlük kayıtları vb.) artık doğada var olmayan bir arkeolojik anıtın yerini almakta gibi görünmektedir. Bu nedenle, yalnızca profesyonel bir arkeolog kazı yapabilmektedir.
Bilim adamları-arkeologlar, arkeolojik alanlarda çalışma yapmak için özel bir izin almalı ve tamamlandıktan sonra yapılan araştırmalar hakkında bilimsel bir rapor sunmalıdır.
Eski binalar ve nesneler neden yer altına iniyor?
Gerçekten de, eski evlerin kelimenin tam anlamıyla pencerelere kadar zeminde “boğulduğunu” sık sık görebilirsiniz. Bu nedenle birçok kişi zamanla tüm evlerin yavaş yavaş yerin dibine girdiğini düşünmektedir. Bu tamamen doğru değildir. Çünkü dünya, içine atılan bir nesne gibi bir yapıyı yutabilen, onu dibe sürükleyebilen bir bataklık bataklığı değildir. Evlerin kendisi yerin derinliklerine inmemektedir. Binaların etrafındaki arazi giderek artmaktadır. Bir evin veya başka bir yapının etrafındaki bu aşırı büyümüş toprak tabakasına insan kültürel tabakası denmektedir. İnsan faaliyetinin kalıntıları, yapı malzemelerinin parçaları, yiyecek atıkları, çeşitli çöpler, ocaktan gelen küller, kırık bulaşıklar, atılan veya kaybolan nesneler, aletler ve çok daha fazlası yavaş yavaş konutun etrafında birikmektedir. Ayrıca bu gibi parçalar rüzgarın getirdiği tozla kaplanmaktadır.
Doğanın insan yerleşiminin kalıntılarını yavaş yavaş süpürdüğü zamanın etkisiyle terk edilmiş veya yıkılmış bir evin kalıntıları katmanlarla kaplanabilmektedir. Ancak bir kişinin uzun süreli ikamet ettiği bir yerde bu süreç çok daha hızlı ilerlemektedir. Kültürel katmanların birikimi farklı bir orana sahip olabilmektedir. Bu birçok nedene bağlıdır. Örneğin; insanın kullandığı yapı malzemesi, iklim ve doğal koşullar, insan toplumunun gelişme düzeyi ve hatta gelenekleri vb. nedene bağlı olabilmektedir.
Örneğin, bir ev kerpiç tuğlalardan inşa edilmişse (yani güneşte kurutulmuş, ancak fırınlanmamış), birkaç on yıllık kullanımdan sonra onu onarmak, onu yıkıp yeniden inşa etmekten daha zordur. Yıkık bir evin kalıntıları genellikle basitçe parçalanmaktadır.
Bu nedenle, Orta Doğu’da hala sıklıkla kerpiç tuğladan inşa ettikleri eski yerleşim yerlerindeki kültürel tabakanın kalınlığı 40-50 metreyi bulabilmektedir.
Antik bir insanın yaşamına dair kanıtlar içerdiğinden, arkeolojik araştırmaların ana nesnesi olan kültürel katmandır. İnsan faaliyetleriyle ilişkili yapı ve nesnelerin kalıntılarını içerdiği için kültürel olarak adlandırılmaktadır. Yani kültürünün kalıntılarıdır. Arkeoloji bu katmanları incelemekte, katman katman ortadan kaldırmaktadır. Ayrıca tarihi çağlarda bir insanlık tarihi kitabı gibi sayfalar açmaktadır. İnsan faaliyetinin izlerinin bulunmadığı toprak tabakasına kıta denmektedir. Aynı zaman da kültürel tabakadan daha derinde bulunmaktadır.
Arkeoloji sırasında tarih nasıl belirlenmektedir?
Prensipte, mutlak tarihler değil, sadece göreceli tarihler vermektedir. Arkeoloji biliminin yöntemleri, buluntunun yaşını bağımsız olarak belirleyememektedir. Örneğin, siyah katmanın altındaki sarı katman daha eskidir. Sadece kendi verileriyle işleyen arkeoloji daha fazlasını belirleyemez. Bu nedenle, tüm kesin, mutlak tarihleri dışarıdan, diğer bilimlerden almaktadır. Bu tür tarihlerin ilk tedarikçileri çeşitli türden yazılı kaynaklardır. Tarihi eserler, sanat eserleri, epigrafi, nümizmatik vb.
Yavaş yavaş, “referans” tarihler olarak adlandırılan bir dizi kesin tarih belirlenmiştir. Örneğin eski Mısır hükümdarlarının ölüm tarihleri yazılı kaynaklardan bilinmektedir. Ancak mezarların kendilerinde bu firavunların isimleriyle yazıtlar vardır. Bu nedenle, bu mezarlarda bulunan tüm nesneler, ancak söz konusu kişinin ölüm tarihinden önce oraya ulaşmış olabilmektedir. Böylece benzer şeylerin nerede bulunursa bulunsun tarihlerini tespit etmek mümkün hale gelmektedir. Diğer bir örneğe göre, Vezüv Yanardağı’nın patlamasının sırasıyla MS 79’da gerçekleştiği bilinmektedir. Pompeii ve Herculaneum kentlerinin kazılarında keşfedilen tüm objeler o dönemde insanlar tarafından kullanılmaktadır. Burada, nesnelerin uzun süre var olabileceğini veya uzun bir süre boyunca tamamen aynı şeylerin yapılabileceğini anlamak önemlidir. Bu nedenle, bu tür öğeler yalnızca yaklaşık olarak tarihlendirilebilmektedir.
Buluntular arasında sikkeler özel bir yer tutmaktadır. Genellikle üretim (darp) tarihini göstermektedirler. Ancak bu madeni paranın yeraltına gömülmeden önce elden ele ne kadar sürdüğünü belirlemek imkansızdır. Özellikle değerli metalden yapılmışsa sikkeler birkaç yüzyıl boyunca kullanılmış olabilmektedir.
Eski uygarlıklarda zaman, bazı efsanevi olaylardan veya bazı olayların yıllarına göre sayılırdı. Antik Yunanistan’da, Olimpiyatlara göre zaman tutulmuştur. Örneğin “25 Olimpiyat Oyunundan sonraki 3. yılda”; eski Roma’da, bu şehrin kurulduğu günden itibaren geri sayım yapılmıştır. MÖ 753 ve daha sonraki yıllar, her yıl iki kişi tarafından seçilen konsolosların isimleriyle belirtilmiştir. Küçük şehir devletlerinin bile kendi dönemleri veya takvimleri vardı. Örneğin büyük Fransız Devrimi’nden sonra Fransa’da bir süre için yeni bir takvim tanıtılmıştır. Rusya’daki Bolşevikler de zaferden sonra “Ekim Devrimi” yeni bir takvim başlatmayı amaçlamışlardır.
Sonuç olarak, eski kronoloji sistemlerinin incelenmesi bu alanı geliştirmiştir. Bunları modern olanlara çevirme kuralları ise ilgilenen bütün bir bilimsel kronoloji disiplinini oluşturmuştur.
Bu nedenlerle bir arkeolojik sitin tarihini belirlemek için çeşitli tarihi kaynaklardan elde edilen bilgiler kullanılmalıdır. Bu nedenle, bir arkeolog, arkeolojik teknikler ve araştırma yöntemleri hakkında profesyonel bilgi yeterli değildir. Ayrıca geniş bir yazılı tarihsel kaynak bilgisine de ihtiyaç duymaktadır.
Keşfedilen bir nesnenin yaşını belirlemek için bir dizi doğal bilim yöntemi vardır. Bunlara radyokarbon, dendrokronolojik, potasyum-argon, termolüminesan analiz ve diğer yöntemler dahildir. Bu yöntemler, eski bir nesnenin yaratılış tarihini veya varlığını oldukça yüksek bir doğrulukla belirlemeyi mümkün kılmaktadır. Ancak bu tür eserler tarihleme yöntemleri oldukça karmaşıktır. Özel ekipman, kalifiye uzmanlar gerektirir ve pahalıdır.
Genel olarak arkeoloji, insanlık tarihinin yazılı bir geleneği olmadığı dönemi kapsamaktadır.
Arkeologlar nerede kazacaklarına nasıl karar veriyor?
İnsanlar uzun zamandır gezegenimizde yaşamaktadır. Bu nedenle tarihin farklı dönemlerinde ayağının hiç ayak basmadığı bir yer bulmak zordur. Bu nedenle antik yerleşim yerlerinin kalıntıları ve bazı ayrı binalar, mezarlar, kayıp eşyalar hemen hemen her yerde bulunabilmektedir.
Arkeoloji alanı nasıl belirlenmektedir?
Bilim adamları, insanların genellikle antik çağda nereye yerleştiğini hayal etmektedir. Örneğin, Taş Devri insanları mağaralarda, kaya sığınaklarının altında, su kaynaklarının yakınında yaşarlardı. Bunların dışında aletlerini yapabildikleri bir taş birikintisinin yakınında yaşamayı tercih etmişlerdir. Denizle ilişkili halklar, şehirlerini, kötü havalarda gemilerinin sığınabilecekleri uygun deniz koylarında inşa etmişlerdir.
Kale kalıntıları veya müstahkem şehirler veya höyükler genellikle çıplak gözle dünya yüzeyinde görülebilmektedir. Çoğu zaman, eski yerleşim yerleri veya mezarlıklar, nehirlerin ve denizlerin kıyı kayalıklarında bulunmaktaydı. Bunun dışında vadilerin yamaçlarında, inşaat ve yol çalışmaları sırasında veya bir tarlayı sürerken tesadüfen keşfedilebilmektedir. Bazen eski nesneler şiddetli yağmurla yıkanmaktadır.
Diğer durumlarda, arkeologlar arkeolojik alanları aramak için kendi özel yöntemlerini kullanırlar. Yeraltına gizlenmiş herhangi bir bina enkazı, bir zamanlar bu yerdeki toprağın gelişimini bozmamıştır. Bu yüzden şimdi çimler orada farklı şekilde büyümektedir. Yada harabelerin bulunduğu yerde dünyanın yüzeyinde küçük tepecikler bulunmaktadır.
Başka bir yöntem yükselen veya batan güneşin ışınlarının, topraktaki en küçük düzensizlikleri aydınlatmasıdır. Bu işlem ile oluşan gölgeler, gün içinde görünmeyenleri görmemizi sağlamaktadır.
Arkeolojik nesneleri aramanın modern yöntemleri genellikle uydu görüntülerini veya hava fotoğrafçılığını içermektedir. Bir yükseklikten, zemin tarafından gizlenmiş binaların ana hatları veya zeminde görünmektedir. Ayrıca hiç bir iz bulunmayan, sürülmüş veya bulanık tümseklerin izleri açıkça görülebilmektedir. Hala manyetik araştırma, elektrik arama yapılmaktadır. Bu uygulama “bakmayı” ve kazıların başlamasından önce orada neler olabileceğini göstermeyi mümkün kılmaktadır.
