Toprak erozyonu konusunun tanımı, yağış ve rüzgarın etkileri nedeniyle yeryüzünün yüzey tabakasının tahribatı anlamına gelmektedir. Hesaplamalara göre, son iki yüzyılda erozyon yaklaşık 2 milyar hektar ekilebilir alanı yok etmiştir. Karşılaştırma için, günümüz de 1,5 milyar hektarlık bir alanda tarım arazisi ekilmektedir.
Toprak erozyonu nedir?
Toprak erozyonu, genellikle hangi ana faktörlerin yıkıcı bir etkiye sahip olduğuna bağlı olarak ayırt edilmektedir. Üç farklı etken olduğuna inanılmaktadır. Bunlar su, rüzgar, birinci ve ikincinin birleşimidir.
Nedenleri ve türleri
Görünüşün nedenlerine göre, insan endüstriyel faaliyetinin sonuçlarının neden olduğu doğal ve antropojenik erozyon arasında bir ayrım yapılmaktadır.
Oluşma faktörüne bağlı olarak toprak erozyonu türleri: rüzgar erozyonu ve su erozyonudur. Su erozyonu kendi içinde türlere ayrılmaktadır. Bunlar;
- Damla erozyonu;
- Düzlemsel erozyon;
- Doğrusal erozyon (derin ve yanal olabilmektedir);
- Teknolojik kökenli erozyon.
Erozyon ve devam eden süreçlerin hızına göre de ayırt edilmektedir. Bu durumda, şunlar söylenebilmektedir;
- Normal veya jeolojik (doğal),
- Hızlandırılmış, yıkıcı (antropojenik). Ancak antropojenik erozyon her zaman hızlandırılmamaktadır.
Örnek: Sulamalı toprak erozyonu, sulu tarımda sulama kurallarına ve normlarına uyulmadığında ortaya çıkan antropojenik toprak erozyonu türlerinden bir tanesidir.
Doğal bitki örtüsünün olduğu alanlarda ilk seçenek mevcuttur. Bu koşullar altında, doğal koşullarda toprak oluşum süreci durmadığı için toprak iyileşebilmektedir.
İkinci seçenek, doğal bitki örtüsü kaldırıldığında gelişe bilmektedir. Bu nedenle, tarım arazisi kötüye kullanıldığında oluşmaktadır. Bu süreç, bir kabartmanın olduğu alanlarda gözlenmektedir. Genellikle, bozkır veya orman bozkırında ve erozyon önleyici önlemlerin ihmali ile oluşmaktadır.
Toprakların en tehlikeli türlerinden olan su erozyonu türü, dağ geçidi olarak kabul edilmektedir. Süreç oldukça hızlı gelişmektedir. Su akıntıları önce iki ya da üç mevsimde devasa hale gelebilecek küçük bir vadiyi yıkmaktadır. Ancak, sadece bir baharda büyük bir dağ geçidi oluşa bilmektedir.
Rüzgar erozyonu ile oluşan zararlar
Rüzgar erozyonu hem uzun sürede, hem de sadece birkaç saat içinde onarılamaz zararlara neden olabilmektedir. Toz (siyah) fırtınaları toprağın üst katmanını hızla süpürmektedir. Bazen ise, onu yüzlerce kilometre uzağa taşımaktadır. Bazen bu tür toz, çökelme ve tüm rezervuarların uykuya dalmasına sebep olmaktadır.
Geçen yüzyılın 50’li yıllarından bir örnek verebiliriz. Kazakistan bozkırlarında ve Altay Bölgesi’nin batı kesiminde bakir toprakların geliştirilmesi sırasında, arazinin dökümüyle sürülmesi kullanılmıştır. Ekimden sonra bir kuraklık başlamış ve ardından bölgeye Batı’dan kuvvetli bir rüzgar gelmiştir. Bu rüzgar ile birlikte verimli tabakanın önemli bir bölümünü taşımıştır. Kazak ve Altay bozkırlarının tozu Krasnoyarsk Bölgesi’ne bile yerleşmiştir.
Orman-bozkırda, bazen bozkırda su ve rüzgar erozyonu (eklem) bazen aynı anda ortaya çıkmaktadır. Bu durumda sıra şu şekildedir; İlkbaharda su akıntıları toprağı yıkamaktadır. Sonra ise kurumaktadır. Bir sonraki aşama da, kurumuş toprak toza dönüşmektedir. Çoğu zaman bu durum, toprağın tekrar tekrar ekildiğinde de olmaktadır. Daha sonra üfleme ve toza dönüşen toprağın başka bölgelere taşınması gerçekleşmektedir.
Yazın şiddetli yağışların başlaması durumunda toza dönüşen toprak irili ufaklı akarsularla beslenmektedir. Yağmurlar devam ederse, toprak çok daha fazla ıslanmakta ve bunun etkisiyle aşınma olmaktadır. Yani, vadilerin oluşum süreci başlamaktadır.
Neden olduğu sonuçlar
Erozyon ve bunun önlenmesi, ülke ekonomisinin gelişmesi ve yaygınlaşması için gerekli tedbirlerin alınmaması nedeniyle büyük zararlar meydana getirmektedir. Bu durumda potansiyel toprak verimliliği azalmaktadır. Ayrıca kimyasal ve agrofiziksel özellikler de kötüleşmekte, biyolojik aktivite ise azalmaktadır. Sonuç olarak, verim düşmekte ve tarım ürünlerinin kalitesi bozulmaktadır. Aynı zamanda kimyasallaştırmanın etkinliğini de azaltılmaktadır.
Erozyon süreçleri kelimenin tam anlamıyla her bölgede mevcuttur. Toprak koruma önlemlerinin eksikliği nedeniyle, yüzey akışından kaynaklanan yıllık kayıpların 7 milyar ton toprağa ulaşabileceği tahmin edilmektedir. Toprak erozyonu, humusun aşınmasına ve gelecekte ekolojik bir felakete yol açabilecek ekolojik dengenin bozulmasına yol açmaktadır. Toz fırtınaları sırasında humus tabakasının kaybı 10 santimetreye ulaşmaktadır. Bu katmanın bir santimetresinin doğada 100 yıldan fazla bir sürede oluştuğunu vurgulamak gerekmektedir.
Toprak erozyonu, dış kaynaklı tehlikeleri ifade etmektedir (yani, dış nedenlerden kaynaklanan).
Bazı bölgelerde verimli toprakların yıkanması, oluşumlarından 5-15 kat daha fazladır. Yapılan çalışmalardan da bilindiği üzere yıl içerisinde 0,6 bin hektar toprak oluşmaktadır. Kızarmaya gelince, 7 bin hektara ulaşmaktadır. Ayrıca, bazen ikinci rakam 50 bin hektara kadar ulaşmaktadır.
Toprağı koruma önlemleri
Günümüzde, toprağı erozyondan korumak için çeşitli teknolojiler ve sorunu çözme yolları kullanılmaktadır. Başlıcaları, toprak koruması sağlayan ürün rotasyonları (zaman içinde bölgede veya sadece zaman içinde ekin veya nadas değişiminde), büyük ölçüde yıkanmış yamaçlarda çayırların oluşturulmasıdır.
Toprakların rüzgar erozyonundan korunması, orman ıslahı gibi bir yöntemle kolaylaştırılmaktadır.
Uygun etki, sulama ve drenaj tesisleri ile sağlanmaktadır. Kış koşullarında çalışmak da olumlu bir sonuç getirmektedir. Bu durum, karın şeritler halinde yuvarlanması, kararması ve kar tutmasını sağlayan kalkanların kullanılmasıdır.
Rüzgar erozyonuna karşı arazi koruması, belirli şemalara göre dikim yapılarak desteklenmektedir. Rüzgar erozyonuna karşı koruma sağlarken, kısa rotasyonlu ürün rotasyonları önemli sonuçlar sağlamaktadır. Bu tür erozyon, şeritler halinde ekilen çok yıllık otlar tarafından önlenmektedir. Etki, temiz nadaslar sıra ekinleri ile değiştiğinde de sağlanmaktadır.
Yamaçları sürmek toprak erozyonunu yavaşlatmaya yardımcı olmaktadır.
Toprağı koruma mücadelesinde belki de en büyük etkinin düz toprak işleme, anız ekimi, küllü bitki kullanımı, düzenli sulama ve orman ıslahı ile elde edildiğini söyleyebiliriz.
Erozyon varlığında, yukarıdaki yöntemlerin tümü birlikte kullanılmalıdır. Ancak, eğimler boyunca düz kesiciler ile işleme gibi eğimler de mutlaka eklenmektedir. Delik yöntemi de gerçekleştirilmektedir. Çoğu zaman, sahada çok yıllık otlar veya mısırlar yetiştirildikten sonra da durum düzelebilmektedir. Aynısı bir düşüşten sonra, yamaçların veya nadasların sürülmesinden sonra da kullanıla bilmektedir. Nadas, ekili bitkileri ekmeden bir yaz boyunca bırakılan sürülmüş bir alandır.
Tabii ki, hidrolik yapılar tarafından iyi bir etki sağlanmaktadır. Daha da etkili bir koruma yöntemi, agrohidroreklamasyon toprak koruma komplekslerinin kurulmasıdır.
Ne yazık ki, toprak erozyonunun korunması ek maliyetler getirdiğinden, şu anda her tarım işletmesi erozyon süreçlerini azaltma veya yavaşlatma işini yapamamaktadır. Bununla birlikte, bunu yapma fırsatına sahip olan büyük işletmelerin, yalnızca minimum koruyucu önlemler alarak toprağın erozyona karşı korunmasından tasarruf etmeye çalıştıkları görülmektedir.
