Plastik, çoğunlukla petrol, kömür ve gaz kullanılarak üretilen insan yapımı bir polimerdir. 2015 yılında üretilen tüm petrolün %6’sını plastikten mamul ürünler alırken, 2050 yılına kadar bu rakam %20’ye çıkacaktır. Plastik, sera gazlarının oluşumunda da rol oynamaktadır. Bir iklim ayak izi bırakmaktadır. Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP), 2040 yılına kadar Paris Anlaşması kapsamında izin verilen emisyonların %19’unun plastikten geleceğini tahmin etmektedir.
Günümüzde çeşitli tahminlere göre, ülkemiz de dahil olmak üzere dünya çapında yılda 400 milyon tona kadar plastik ve 7,6 milyon tona kadar nesne üretilmektedir. Aynı zamanda, atıkların yalnızca %14-18’i geri dönüştürülmektedir. Diğer %24’ü ise yakılmaktadır. %58-62’si çöplüklere veya çevreye bırakılmaktadır. Ülkemizde de istatistikler benzerdir. Artık atılan plastiğin yalnızca %5 ila %12’si geri dönüştürülmektedir.
Sadece petrol ve gazdan değil, aynı zamanda darı, mısır ve patates gibi bitkisel hammaddelerden de plastik üretme günümüzde yapılmaktadır. Bununla birlikte, biyolojik olarak parçalanabilen polimerlerin bertarafı için özel bir kompostlama altyapısı gereklidir. Onsuz, çöplüklerde sona erdiğinde biyoplastik ek bir sera gazı kaynağı haline gelmektedir.
Ayrıca, bu tür malzemelerin üretimi gıda güvenliği ile ilgili sorunları gündeme getirmektedir. BM’ye göre 2021’de dünyada 800 milyondan fazla insan açlık sorunuyla karşı karşıyadır. Bu durumda, biyopolimerlerin (genellikle tek kullanımlık) üretimi için gıda kaynaklarını boşa harcamak etik değildir.
Hem organize, hem de yasa dışı düzenli depolama alanlarından atıklar doğaya karışmaktadır. Özellikle, yılda 12,5 milyon tona kadar plastik atık okyanusa düşmektedir. Ek olarak, büyük plastik nesneler yok edildiğinde, mikroplastikler oluşmaktadır. Daha sonra su ve rüzgarla taşınan 5 mm boyutuna kadar parçacıklar ortaya çıkmaktadır. Mikroplastikler her yerde bulunmaktadır. Sadece büyük şehirlerin sakinleri tarafından solunmamaktadır. Ancak Kuzey Kutbu karlarında ve dağ zirvelerinde de bulunmaktadır.
Bazı plastik türleri inert ve zararsız olsa da, bunlara ek nitelikler esneklik, dayanıklılık, yangına dayanıklılık olabilmektedir. Ancak onları tekrar kazandırmak için potansiyel olarak toksik katkı maddeleri (bisfenol A, ftalatlar, boyalar) eklenmektedir. Bilim adamlarına göre, plastiklerin bileşimindeki 23 milyon tona kadar toksik katkı maddesi şu anda okyanuslarda bulunmaktadır. Ayrıca plastik, tehlikeli olanlar da dahil olmak üzere diğer maddeleri emebilen gözenekli bir malzemedir.
Ne tür plastikler tehlikelidir?
RIC kodlama sistemine göre yedi ana plastik türü vardır. Bunlar; 1 (PET), 2 (HDPE), 3 (PVC), 4 (LDPE), 5 (PP), 6 (PS) ve 7 (Diğer). Her plastik türünün kendine has özellikleri vardır. Belirli ürünlerin imalatında da kullanılmaktadır. Örneğin, tek kullanımlık plastik şişeler 1 (PET) olarak işaretlenmiş plastikten yapılmaktadır ve yeniden kullanılabilmektedir. Yoğun kaplar 2’den (HDPE) yapılmaktadır. Bunlara örnek olarak gıda kapları ve ev kimyasalları için şişeler verilebilmektedir. Bu tür plastik, zararlı maddeler yaymadığı ve iyi geri dönüştürüldüğü için en güvenli olarak kabul edilmektedir.
En zararlı plastik türleri 3 (PVC, polivinil klorür) ve 6’dır (PS, polistiren). Sıcaklık artışı, asitlik veya ultraviyole ışınlarının etkisi altında tehlikeli maddeler salımaktadır. Vinil klorür ve stiren gibi maddeler içermektedirler. Bu tür plastikler, kimyasalların insan vücuduna girebileceği kahve fincanları da dahil olmak üzere oyuncakları ve tek kullanımlık sofra takımlarını saklamak için blister ambalajlar yapmak için kullanılmaktadır. Plastiğe eklenen katkı maddeleri de tehlikelidir. Örneğin, yumuşak oyuncakların imalatında ftalatlar kullanılmaktadır. Aromatik maddeler, maddeyi potansiyel olarak toksik yapan ftalik asit esterleri (naftalin) içermektedir.
Yedinci plastik türü (“Diğer”, Diğer veya basitçe O), herhangi bir etikete uymayan bilinmeyen bir plastik karışımıdır. Bu tür plastikler, yukarıda bahsedilen ftalatları veya hormonal sistemi etkileyen ve obezite veya diyabete katkıda bulunabilen tehlikeli bir kimyasal olan bisfenol-A’yı içerebilmektedir. Buna rağmen, peynir gibi yiyecekler genellikle O-işaretli plastikle paketlenmektedir. Yedinci ve üçüncü tip plastiklerle ilgili bir başka sorun da geri dönüştürülemez olmalarıdır.
Plastik hayvanlar için neden tehlikelidir?
Plastik ambalajlar sadece insanlar için değil, aynı zamanda hayvanlar içinde tehlikelidir. Özellikle deniz ve kıyı ekosistemlerinde yaşayanlar için de tehlikelidir. Memeliler, kuşlar, sürüngenler, balıklar ve kabuklular da etkilenmektedir. İlk olarak, plastik nedeniyle hayvanlar yaralanmaktadır.
Uzuvların ölümüyle dolu kesikler de oluşabilmektedir. Pek çok örnek vardır. Bunlardan biri deniz kaplumbağaları ve bira kutuları için polipropilen halkalara dolanan ve yaşlandıkça bu “plastik yakalarda” yaralanan genç foklar örnek verilebilmektedir. İkinci olarak, yaygın yaralanmalar, hayvanların yapıları ve ağ boyutları nedeniyle, hayvanın kendi başına çıkamadığı solungaç ağları gibi olta takımına dolanması gerçeğiyle ilişkilidir. Ek olarak, bu ağlar tek kullanımlıktır. Bu da kullanımlarını bir sorun haline getirmektedir. Üçüncüsü, deniz hayvanları plastik parçaları yutarak onları av sanmasıdır. Bu durum, sindirim sisteminde yaralanmalara yol açabilmektedir. Ayrıca hayvanın midesinin plastikle tıkanmasına ve açlıktan ölmesine de neden olabilmektedir.
Bilim adamları, tüm deniz kuşu türlerinin yarısına kadarının plastikten etkilendiğini tahmin etmektedir. Yuva yaparken plastik parçalar kullanılmaktadır. Ayrıca civcivlerini beslemekte ve kendileri yiyebilmektedir. Örneğin albatroslar böyle yapabilmekte ve ağlara dolana bilmektedir. Bu nedenle, kuşlar kirliliğinin biyolojik bir göstergesi olarak kabul edilmektedir.
Plastik sadece mekanik etki nedeniyle hayvanlar için tehlikeli değildir. Hormonal ve üreme sistemlerini etkileyen ftalatlar, bisfenol ve boyalar gibi potansiyel olarak toksik katkı maddeleri içerebilmektedir. Bu maddeler ayrıca mikroplastikler ve 5 mm’den küçük parçacıklar ile birlikte gelmektedir. Örneğin, planktonlar ve yumuşakçalar tarafından yutulmaktadır. Mikro ve nanoplastik parçacıklardan oluşan bir spektrum bu filtre organizmalarından geçebilmektedir. Plankton da daha sonra balıklar tarafından yene bilmektedir. Çünkü plastik kirliliği besin zincirinde yukarı doğru hareket etmektedir. Her seviyede ise, daha yoğun hale gelmektedir. Kabuklu deniz ürünleri ve balıklar insanlar için önemli besin kaynakları olduğundan, bu gıda güvenliği için olası bir tehdittir.
Çevreyi nasıl etkilemektedir?
Plastik sadece bireysel canlı organizmaları değil, aynı zamanda mercan resifleri gibi bir bütün olarak ekosistemleri de etkilemektedir. Etkisi altında yıpranır ve gün ışığı olmadan kalabilmektedir. Bu da alglerin fotosentezini etkilemektedir. Bir grup bilim insanı ve dalgıç tarafından yürütülen dört yıllık resif çalışmasına göre, plastik kirliliği özellikle Tayland, Avustralya, Endonezya ve Myanmar’daki mercanları güçlü bir şekilde etkilemektedir. Resifler plastikle temas ederse hastalanma ve ölme ihtimalleri %4’ten %89’a çıkmaktadır.
Ayrıca okyanusa düşen enkaz, mikroorganizmaların, yumuşakçaların ve alglerin yaşam alanı haline gelen adaları oluşturmaktadır. Bu yeni ekosistem için özel bir terim icat edilmiştir. Çöp adalarının ortaya çıkmasıyla, türlerin istilası mümkün hale gelmiştir. Deniz akıntıları boyunca dolaşarak, belirli bir çevre için olağandışı organizmaları yayabilmekte ve onun için tehdit oluşturabilmektedir.
Ancak plastik sadece deniz ve kıyı ekosistemlerini etkilememektedir. Araştırmaya göre nematodlar ve solucanlar gibi toprak organizmalarının da etkilendiğini göstermektedir.
Plastik atıklara ne olmaktadır?
Araştırmacılara göre, bir kişi yılda yaklaşık 5 g plastik yutulmaktadır. Bu bir kredi kartının kütlesi kadardır. Ancak potansiyel tehlikeler sadece bununla kalmamaktadır. Aynı zamanda atılan ürünlerin nasıl atıldığıyla da ilgilidir.
Bu tür atıklar yakıldığında, dioksinler, polisiklik aromatik hidrokarbonlar (PAH’ler), poliklorlu bifeniller (PCB’ler), naftalenler, klorobenzenler, ağır metaller (cıva, kadmiyum, kurşun) dahil olmak üzere tehlikeli maddeler açığa çıkabilmektedir. Sonra atmosfere ve oradan insan vücuduna girebilmek mümkündür.
Diğer bir problem ise, yüksek sıcaklıkta yanma sırasında, atık tehlike sınıfının artmasıdır. Dördüncü tehlike sınıfındaki düşük tehlikeli atıklar, üçüncü tehlike sınıfındaki kül ve cüruf atıklarına dönüşmektedir.
Dioksinler ancak özel işletmelerde sağlanabilen 1200 derecenin üzerindeki sıcaklıklarda parçalanabilmekte veya nötralize edilebilmektedir. Bu nedenle, kontrolsüz yanması da tehlikelidir. Örneğin, bahçe arazilerinde piknikten sonra plastik şişeler ve tabaklar yakıldığında zararlı maddeler üretilmektedir.
Avrupa’da plastik kirliliği seviyesini inceleyen birkaç kuruluş vardır. Bunlardan bir tanesi “Friends of the Baltic” Finlandiya Körfezi’ni ve kıyılarını izlemektedir. Barents Denizi ve Uzak Doğu Balıkçılık Havzasında izlemeler de düzenlenmektedir. Ladoga Gölü’ndeki istasyonlar mikroplastikleri araştırmaktadır. Baykal Gölü’nde de benzer projeler vardır. Ancak plastik kirliliğini izlemek için birleşik bir sistem yoktur. Çalışmalar birbiriyle bağlantılı değildir. Farklı yöntemlere göre yürütülmektedir. Bu da verilerin yorumlanmasını etkileyebilecek potansiyel tutarsızlıklara yol açmaktadır.
Ekolojistlere göre, ana kirleticilerin ve kaynaklarının net bir resmini elde etmek için yalnızca uzun vadeli ve tüm mevsimlik izleme izin vermektedir. Tek seferlik bir çalışma güvenilmezdir. Örneğin, bir fırtına ile karaya çıkınca düzeltebilmektedir. Ülkemiz de, durumu önemli ölçüde değişebilen zayıf çalışılmış su alanları ve kıyılar vardır. Bu nedenle plastik kirliliğin kaynaklarını değerlendirmeyi ve bu sorunu en aza indirmeye yardımcı olacak önlemler geliştirmeyi zorlaştırmaktadır.
Çöplüklerde bulunan en yaygın tek kullanımlık eşyalardan biri plastik torbadır. 2017’de Greenpeace kampanyasının bir parçası olarak, en büyük perakendeciler ücretsiz paketler dağıtmayı reddetmiştir. İrlanda örneğinde gösterildiği gibi, paketleri ücretli yaparsanız ve minimum bir maliyet bile atılmayacaktır. Tüketimleri %90 oranında azalacaktır. Bununla orantılı olarak, İrlanda’da çöplüklerdeki paketlerin payı azalmıştır. Girişim ülkemiz ve diğer ülkelerde de işe yaramıştır. 2017’de ülkemiz de polietilen pazarı neredeyse %4 e düşmüştür. Analistler bunu çevreciler tarafından yürütülen bir kampanyayla ilişkilendirmiştir.
Son zamanlarda, Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı’na ilgili bir talep göndererek 28 çeşit plastik ürün ve ambalaj üretiminin yasaklanmasını desteklemiştir. Pamuklu çubuklar, pipetler, bazı çanta türleri, sigara paketleri, yumurta kartonları vb. tek kullanımlık ürünlerin yasaklanmasından bahsediyoruz. Bunlar geri dönüşümü en zor ürünlerdir. Girişimin uygulanabilmesi için ikame analogların üretimi için özel bir altyapı oluşturulması gerekmektedir. Bu uzun zaman alabilecektir. Ancak böyle bir talebin olması tek kullanımlık plastik sorununun çözümü için önemli bir adımdır.
Kirliliği azaltmak için yapılması gerekenler nelerdir?
- Plastik taşıyan nehirlerin, kıyılar, balıkçılık havzalarının su alanlarının izlenmesi de dahil olmak üzere, ana ekolojik bölgelerde tam teşekküllü izleme düzenlenmesi gerekmektedir. Bu konu, kirliliğin ana nedenlerini belirlemek için gereklidir. Bunlar yalnızca mal ve paketleme veya balıkçılık uygulamaları üreticisi olmayabilmektedir. Kirlilik başka kaynaklardan da gelebilmektedir. Sivil toplumun katılımıyla federal bir izleme sisteminin oluşturulması önemlidir.
- Ulusal bir “Ekoloji” projesi vardır. Atık yönetimi açısından, çöplük sorununu çözmeye ve plastik de dahil olmak üzere atık işleme ve geri dönüşüm endüstrisini desteklemeye odaklanmaktadır. Ancak, devlet politikasının atık yönetimi konusundaki önceliği, hammadde ve malzemelerin maksimum kullanımı ve atık oluşumunun önlenmesidir.
- Hammadde kullanımını maksimize etmekten bahsettiğimizde, bu sadece yeniden kullanılabilir mal ve ambalaj kullanımına yönelik projeleri desteklemek, malların yeniden kullanımı, onarımı ve restorasyonu için kamusal bir altyapı ve hizmetler oluşturmaktır.
- Atık önleme, tek kullanımlık ve geri dönüşümü zor malları, kapları ve ambalajları ticari dolaşımdan aşamalı olarak çıkarmak için alınan önlemler alınmalıdır. Bu öncelikler, ulusal “Ekoloji” projesinde olduğu kadar atık yönetimi için bölgesel planlarda ve bölgesel programlarda da yansıtılmalı ve desteklenmelidir.
- Ambalajın standardizasyonu: sonraki başarılı bertarafı için ambalajın standartlaştırılması ve birleştirilmesi gereklidir.
- Atıkların ayrı toplanması ve birikmesi için yüksek kaliteli bir altyapının geliştirilmesi, bu da ekonomik döngüye maksimum sayıda fraksiyonun dahil edilmesini mümkün kılmaktadır.
- İkincil hammadde pazarının geliştirilmesi önemlidir. Örneğin, plastik de dahil olmak üzere halihazırda üretilen atıklar ekonomik döngüye dahil edilmelidir. Ancak, yeni ürünlerde geri dönüştürülmüş plastiğin payının her seferinde artacağı doğrusal olmayan bir modele ihtiyaç vardır. Birçok büyük çokuluslu şirket artık ambalajlarına belirli bir miktar geri dönüştürülmüş içerik eklemeyi taahhüt etmektedir. Geri dönüştürülmüş plastik göstergesi %100’e getirilmelidir.
- İşlenmemiş hammaddelerden yapılan çok ucuz ve geri dönüştürülmüş sentetik polimerler daha pahalıdır. Bu sınırlayıcı faktörlerden biridir. Bu nedenle ikincil hammaddeler piyasadaki birincil hammaddelerle tam olarak rekabet edememektedir.
- Atık yönetimi alanında devlet politikasının önceliklerine uygun hareket etmek gerekmektedir. Yeni atık oluşumunu mümkün olduğunca önlemek gerekmektedir. Ayrıca halihazırda üretilen atıkları işlemeye göndermek için atık reformu uygun şekilde yapılmalıdır.
