Birçoğunuz “gezegen” kelimesini işittiğinizde Jüpiter veya Satürn gibi devasa bir küresel nesne hayal etmekteyiz. Bununla birlikte, bu terimin zaman içinde birden fazla kez değişen çok daha derin bir tanımı vardır. Son revizyonu ve bugüne kadar tartışmalı olan, 2006 yılında Uluslararası Astronomi Birliği’nin (IAU) bir toplantısında, güneş sisteminin eteklerinde birkaç dünyanın keşfinden sonra kabul edilmiştir.
Kulağa şöyle gelmektedir. Gezegen, Güneş’in etrafında dönen, yuvarlak veya neredeyse yuvarlak olacak kadar kütleye sahip, başka bir nesnenin uydusu olmayan ve yörüngesini benzer kozmik cisimlerden temizleyen bir nesnedir.
Aynı zamanda, IAU gök cisimlerinin yeni bir sınıflandırmasını onaylamıştır. Örneğin; “cüce gezegen” kavramı buna bir örnektedir. Bu tür nesneler, biri hariç gezegenin tüm kriterlerini karşılamaktadır. Yörüngelerinin çevresini “enkaz” dan temizleyemediler. Yeni tanımların getirilmesi, o zamanlar güneş sistemindeki dokuzuncu gezegen olarak kabul edilen Plüton’un indirgenmesi ve bir cüce gezegen olarak yeniden sınıflandırılması anlamına gelmektedir.
Tüm bilim adamları, özellikle NASA’nın Yeni Ufuklar uzay aracının 2015 yılında güneş sistemini ziyaret etmesinden sonra, Pluton’un indirgemesi konusunda hemfikir değildi. Görev, 3500 metre yüksekliğe ulaşan dağlar, bir metan “kalbi” ve bir yılan derisine benzeyen garip buzlu bir yeryüzü şekli de dahil olmak üzere jeolojik özelliklerle dolu karmaşık bir dünya olduğunu ortaya çıkarmıştır. O zamandan beri, Yeni Ufuklar ekibinin üyeleri, Plüton’un bir gezegen olduğunu tartışarak halkı buna ikna etmeye ve onu “sağlam” duruma döndürmeye çalışmışlardır.
Gezegenlerin tarihi
Gezegen terimi, Yunanca kelimeden gelmektedir. Birçok antik kültür bu “hareket eden yıldızları” gözlemlemiştir. Ancak 1600’lerde teleskopların gelişimi ile birlikte gökbilimciler onları ayrıntılı olarak görememişlerdir. Sonra insanlar önce Jüpiter’in uydularını, Satürn’ün halkalarını ve Mars‘taki buz örtüsünü öğrenmişlerdir.
Teleskoplar, çıplak gözle görülemeyecek kadar uzak veya çok küçük oldukları için antik çağda bilinmeyen nesnelerin varlığını da ortaya çıkarmıştır. Uranüs, 13 Mart 1781’de İngiliz astronom William Herschel tarafından keşfedilmiştir. Aynı şekilde 1 Ocak 1801’de İtalyan astronom Giuseppe Piazzi, ilk olarak bir gezegen olarak sınıflandırılan ancak daha sonra asteroit kampına göç eden Ceres’i gözlemlemiştir. Sonra ise, Neptün 1846’da keşfedilmiştir.
Gökbilimciler, Uranüs ve Neptün’ün yörüngelerini etkilediğine inandıkları büyük bir “Gezegen X” arayışında güneş sisteminin dış sınırlarını incelemeye devam etmişlerdir. Bu dalgalanmalar daha sonraki gözlemlerle ortadan kaldırılsa da, 1930’da Amerikalı astronom Clyde Tombaugh tarafından daha sonra Pluto olarak adlandırılan ve gezegenlere atanan bir nesnenin keşfine yol açmıştır.
Daha fazla dünya keşfetmek
Uzun bir süre Plüton’a yakın büyüklükte tek bir gök cismi bulunamamıştır. Ancak 2000’lerde California Teknoloji Enstitüsü’nden (ABD) genç bir astronom olan Michael Brown nesneleri aramaya başladığında, dış güneş sistemindeki araştırma projesinin bir parçası olarak her şey değişmiştir.
Kısa bir süre içinde, o ve ekibi, Neptün’ün yörüngesinin dışında birkaç büyük buz kütlesi keşfetmişlerdir. O zamana kadar, trilyonlarca kuyruklu yıldıza ev sahipliği yapan Oort bulutunun varlığı zaten önerildiği için keşifleri sürpriz olmamıştır. Ancak Michael Brown tarafından bulunan “Trans-Neptunian nesnelerinin” boyutları, diğer astronomların bunlara dikkat etmesini sağlamıştır.
Amerikan astronomunun en ünlü keşifleri arasında: Kwavar, Sedna, Haumea, Eris ve uydusu Dysnomia ve Makemake bulunmaktadır. Hepsi 2001’den 2005’e kadar nispeten kısa bir sürede keşfedilmiştir. Başlangıçta “Xena” lakaplı Eris’in oldukça büyük olduğu ortaya çıkmıştır. Ancak daha sonra birçok yayın onu güneş sisteminin 10. gezegeni olarak adlandırmak için acele etmıştir.
Sonuçları
Bir dizi keşiften sonra iki yıl boyunca, IAU kanıtları incelemiştir. 2006’da Prag’da (Çek Cumhuriyeti) gezegenin yeni bir tanımına oy veren XXVI Meclisi düzenlemiştir. Sonuç olarak, delegasyon temsilcileri Pluto, Eris ve onlara yakın diğer nesneleri boyut olarak indirgemiştir.
Daha yeni bir tanıma göre, bir cüce gezegen, güneşin etrafında dönen, yuvarlak veya yaklaşık olarak dairesel bir şekle sahip, ancak Merkür‘den daha küçük bir nesnedir. Bugün sadece beş dünya resmen cüce gezegen olarak kabul edilmektedir: Ceres, Pluto, Eris, Makemake ve Haumea bunların başlıcalarıdır.
Bir gün bu listeye katılabilecek başka birçok gök cismi de vardır. Bunlar arasında Kwavar, Sedna, Orcus ve Salazia bulunmaktadır. Ancak bu gezegenlerin boyutlarını netleştirmek için ek gözlemler gerekmektedir. Ayrıca bazı gökbilimcilere göre Kuiper kuşağında 200’e kadar cüce gezegen bulunmaktadır.
