Zaza veya Dymli, Türkiye’de Dicle ve Fırat’ın yukarı kesimlerindeki Ermeni Yaylalarında yaşayan ve genellikle komşu Kürt etnik grubunun bir parçası olarak kabul edilen bir İran halkıdır. Kürtlerin kendilerinden Hazar kökenli adı için – Zaki, yalnızca Kürtçe ile uzaktan ilişkilidir. Aynı zamanda Alevilik olarak da adlandırılmaktadır. Birçok Alevilik uzmanının aksine Alevilik, İslam’a karşı benzerlikte bulunmamaktadır. İslam’a, Hıristiyanlığa ve putperestliğe bitişik ayrı bir din olarak kabul edilmektedir.
Etnonimler ve yerleşim
Halkın komşuları tarafından tanındığı etnonim – zaza ve Zazaca dilinde ıslık ve afrikaların bolluğundan kaynaklanan “kekeleyen” veya “sessiz” anlamına gelmektedir. Anadili konuşanların kendilerinin ortak bir adları yoktur. Güney ve orta Zazalar kendilerine dymli/dumanlı demektelerdir. Kuzey Zazalar kendilerine Kyrmanji (Kırmanci), yani tüm kuzey ve orta Kürtlerin ortak etnonimi (Kürt. Kurmanci) derler.
Zazalar, esas olarak Türkiye’nin doğu ve güneydoğu illerinde yerleşiktir. Bir hipoteze göre, Zaza halkı Hazar Denizi’nin güneyinde bulunan dağlık Dailam bölgesinden buraya taşınmıştır. En tuhaf kuzey Zazalar, esas olarak, bugünkü Tunceli ili olan Dersim bölgesinde (Kuzey-Batı Dersim “gümüş kapıları”) yaşamaktadır. Merkez Zazalar Bingöl ilinde yaşamaktadır. Güneydekiler her şeyden önce Şanlıurfa ilindeki Siverek şehrinin bölgesidir. Zazalar, Diyarbakır şehri çevresi de dahil olmak üzere komşu illerde de yaşamaktadır.
1938’de Dersim’deki Kürt ayaklanmasının bastırılmasından sonra, birçoğu Türk şehirlerine zorla yerleştirilmiştir. Aydın, Bilecik, Burdur, Bursa, Balıkesir, Denizli, Zonguldak, Kırklareli, Kütahya, Muğla, Isparta, Tekirdağ, Çanakkale, Edirne ve Eskişehir bu şehirlerin başlıcalarındandır. Başta Avusturya, Belçika, Almanya, Hollanda ve İsviçre olmak üzere Avrupa’da da (yaklaşık 300.000 kişi) önemli bir diaspora bulunmaktadır.
Sayımlarda sayılmadığı için Zazaca konuşanların toplam sayısı bilinmemektedir. Kaba tahminler 2 milyon arasında değişmektedir.
Köken ve dil
Zazaların bir kısmının kendilerine verdiği füme etnonimi (Güney-Zaz Dımli/Dımıli)kökünden gelmektedir. Zazaca konuşanların şimdi işgal ettikleri bölgelere yeniden yerleştirilmeleri, 10-12 yüzyıllarda Daylemlilerin Gilan’ın dağlık bölgeleri olan Daylam’dan göç etmeleri ile ilişkilidir. Zaza halkının Hazar kökenli olduğu, Kürt dillerinden farklı olarak Gilan, Mazenderan, Semnan ve Sangesar dillerine yakın olan Zazaki dilinin dilsel konumundan anlaşılmaktadır. Zazaklarla yakından ilişkili olan merkezi Zagros’taki Gorani dilinin kökeni aynı göç süreçleriyle bağlantılıdır.
Zazaların çoğu iki dillidir. Ayrıca Türkçe konuşmaktalardır. Birçoğu da Kuzey Kürtçe konuşurlar. Zazaki uzun süredir okuryazar değildir. İlk kez, XIX yüzyılın ortalarında yazışmalarda epizodik olarak görünmeye başlanmıştır. Latin alfabesinin kullanımı XX yüzyılın sonunda yaygınlaşmıştır.
Sosyal yapı ve geleneksel meslekler
Zazalar da Kürtler gibi gelişmiş bir aşiret yapısına sahip bir halktır. Başlıca aşiretleri Abasan, Agachan, Alan, Bamasur, Duik, Davresh-Gulaban, Davresh-Jamalan, Hay-Daran, Koreshan, Mamik ve Yusufan’dır.
Yarı göçebe Kürtlerin aksine, uzak dağ hayvancılığı da geleneksel ekonominin önemli bir dalı olmasına rağmen, Zaza’nın ana işgali uzun zamandır yerleşik tarım olmuştur.
