8 Ağustos 1899’da, insanlığın yaşam biçimini sonsuza dek değiştiren bir olay meydana gelmiştir. Amerika’nın Minnesota eyaletinden bir mucit olan Albert Marshall, ilk olarak ev buzdolabı üretimi için patent almıştır. Seri üretim ise, ancak 12 yıl sonra başlamış ve üretilen cihaz sayısı sadece belirli bir kapasite ile sınırlanmıştır. O dönem de ev hanımlarının yeni eşyalardan korktukları söylenirken, buzdolabı tarafından oluşan hantal bir gürültülü ve hoş olmayan bir gaz kokusu tercih edilmemesine neden olmuştur.
Buzdolaplarının dünya mutfaklarının çoğunda yerini alması ise, uzun zaman almamıştır. Size antik çağlardan modern zamanlara evrimlerini anlatacağız.
İnsanlık elementleri nasıl evcilleştirmiştir?
İnsanlar havadaki değişiklikleri gözlemleyerek et, meyve, sebze ve diğer gıda maddelerinin soğukta daha iyi saklandığını fark etmişlerdir. İlkel avcılar bile avlarını, mağaraların derinliklerine sakladıkları veya kısmen toprağa gömdükleri hasır sepetlere koyarlarmış. Antik Roma’da patrisyenlere ve ünlü devlet adamlarına soğuk şaraplar ve modern şerbeti andıran tatlılar ikram edilirmiş. Bunun için yüksek dağların tepelerinde toplanan ve özel kutularda indirilen kar ve buz kullanılmıştır.
Roma uygarlığının çöküşünden sonra, Avrupa’da soğuk içeceklerin ve donmuş tatlıların sırları unutulmuştur. Ancak Marco Polo’nun Çin gezisinden sonra tekrar anılar hatırlanmaya başlamıştır. Ünlü araştırmacı, bütün bir bölümü kar ve buzun faydalı özelliklerine ayırdığı bir kitap yazmıştır. O dönem de onun sözleri dikkatle ele alınmıştır. Bunun neticesinde ilk olarak 1686’da İtalyan Francesco Prokopio, Paris’te kremalı dondurma servis ettikleri bir kafe açmıştır.
İlk icatlar
Süpermarket ve dükkanlardan yiyecek alırken, genellikle üretim yerinden tezgaha hangi yöne gittiklerini düşünmeyiz. Mesafe günümüzde çok önemli olmasa da, ancak XIX yüzyılda durum tamamen iyileşmiştir. Eski dönemlere örnek olarak, tereyağı satıcısı Thomas Moore işini büyütmek istemiş, ancak ürünü uzun mesafeler kat edememiştir. Bu sorunu çözmek için girişimci bir Amerikalının buzdolabı yaptığını öğrenmiştir. Bunun üzerine çelik levhalardan bir kutu yapmış ve onu tavşan derisine sarmıştır. Bu kutu içi kırılmış buzla dolu sedir ağacından bir fıçıya yerleştirilmiştir.
Günümüzde böyle bir yapı kesinlikle bir kavramsal sanat sergisinde ödül kazanabilirdi. Ancak o dönemde bir çalışma aracı olarak hizmet etmiştir.
Bir sonraki adım ise, John Gorey adlı bir doktor tarafından atılmıştır. Doğal buz tüccarlarının tekelinden ve ürünlerinin yüksek fiyatlarından memnun olmayan bu kişi, 1850’de dünyanın ilk sıkıştırmalı soğutucusunu yaratmıştır. Devasa cihaz aynı zamanda klima, dondurucu ve buz yapıcı olarak da hizmet vermiştir. Üretiminden sadece on yıl içinde, icadı dünyaya yayılmıştır. O dönemde ortaya çıkışı ile, bira fabrikalarında, et işleme tesislerinde ve sebze depolarında buzdolapları ortaya çıkmıştır.
Ayrıca 1856’da ilk soğutmalı vagon yapılmıştır. 1879’da Alman aristokrat ve bilim adamı Karl von Linde, amonyak üzerinde çalışan bir sıkıştırma sistemi önermiştir. Buluşu, büyük endüstriyel soğutma odalarının inşası için ideal bir şekilde uygun görülmüştür.
XIX yüzyılın sonunda, buzdolapları ev kullanımı için çok hantal, karmaşık ve güvenilmez kalmıştır. Ayrıca, kömür, odun, benzin veya doğal gazla çalışan sobalarla donatılmışlardır. O zamanlar onları fişe takmak mümkün değildi. Her cihaza deneyimli çalışanlardan oluşan bir ekip tarafından servis verilmiştir. Ancak buzdolabının yavaş yavaş günlük yaşamda kullanılmaya başlanması üzerine, Amerika Birleşik Devletleri ve Avustralya’daki bazı şehirlerde halka açık soğutmalı depolar ortaya çıkmıştır. İçlerindeki yerler ise o dönemlerde kiralanmıştır. Bu durum da sadece varlıklı insanların bozulabilir yiyecekleri stoklamasına izin vermiştir.
İlk elektrikli ev tipi buzdolabı, Fransız fizikçi Marcel Audifren tarafından yapılmıştır. Buluşu, o sırada var olan tüm analoglardan daha sessiz, daha güvenilir, güvenli ve kullanımı kolaydı. Ancak buzdolabının yaratılış tarihi hala 8 Ağustos 1899 olarak kabul edilmektedir. Daha önce de söylediğimiz gibi, Albert Marshall bu gün Amerika Birleşik Devletleri’nde buluşunun ticari kullanımı için bir patent almıştır.
Buzdolabı üzerine teknolojik atılım
Elektrik motoru “oyunun kurallarını” değiştirmiştir. 1910’larda ve 1920’lerde ev buzdolapları ortaya çıkmıştır. General Electric, Marcel Odifren’in patentini satın alırken, rakip Kelvinator, Royal Samuel Copeland’ın icadına güvenmiştir. Albert Einstein, sessiz bir absorpsiyonlu buzdolabının tasarımını öneren modern ev aletlerinin yaratılmasına da katkıda bulunmuştur.
Ayrıca Danimarka’dan da bir yenilik ilavesi yapılmıştır. Mühendis Christian Steenstrup, buzdolabını kalın bir ısı yalıtımı tabakası olan kapalı bir kutuya yerleştirmiştir. Bu atılım cihazı, dönemi için bir ölçüt haline gelmiştir. Bu dönemlerde üretilen buzdolapları sessiz, güvenli ve kullanımı kolay olarak ortaya çıkmıştır. Steenstrup’un patenti, buzdolaplarının konveyör üretimini ilk kuran General Electric tarafından satın alınmıştır.
Bir başka önemli başarı da, freonu yaratan Amerikalı kimyager Thomas Mejli’ye aittir. İnert gaz (Amonyak ve kükürt dioksit), oldukça toksik yanıcı maddelerin yerini almıştır. Bu sayede buzdolabı nihayet modern bir görünüme kavuşmuştur. Bununla birlikte, bu bir dereceye kadar konvansiyonel olarak söylenebilmektedir. Sonuçta, 1930’ların cihazları bir Ford Model T binek otomobilinden iki kat daha pahalıya mal oluyordu. Dönemin üretimi, kullanışlı hacimleri modern modellerden birkaç kat daha az olarak üretilmişlerdir.
Hızlı geliştirme çalışmaları
Bir sonraki evrimsel döngü 1950’lerin başında geldi. Şu anda, gıdaların uzun süreli depolanması için tasarlanmış ayrı bir dondurucuya sahip buzdolapları ortaya çıkmıştır. İlerleyen on yılın sonunda, buz çözme cihazlı cihazlar geliştirilmiştir. Güç kapatıldığında, içlerinde buz ve don erimiş ve ortaya çıkan su, özel kanallardan kartere akmıştır. Ayrıca bu tasarım, modern damlama sistemlerinin temelini oluşturmaktadır.
İlginç bir şekilde, daha sonra ki dönemde No Frost olarak bilinen otomatik buz çözme özelliğine sahip buzdolapları geliştirilmiştir. XX yüzyılın ortalarında, evaporatörü ısıtma işlevini içeren mekanik zamanlayıcıların karmaşıklığı ve kaprisliliği nedeniyle yaygın bir kabul görmemiştir. Ancak alıcılar manyetik mandalları beğenmişler ve manuel kilitleri, mandalları ve diğer mekanizmaları terk etmeye yardımcı olmuşlardır.
1970’lerde dondurucular, sandıklar ile ve vitrinleri ile birlikte seri üretimine başlanmıştır. Ayrıca hafif kamyonlardan uçaklara ve gemilere kadar her türlü ulaşım aracına endüstriyel buzdolapları kurulmuştur. Sonuç olarak, müşterilerine egzotik olanlar da dahil olmak üzere çok çeşitli ürünler sunan süpermarketler ve diğer büyük mağazalar ortaya çıkmıştır.
1980’lerin sonlarında, buzdolapları dünyanın her köşesinde seri olarak üretilmiştir. Amerika Birleşik Devletleri, Avrupa ve Japonya’dan Endonezya, Brezilya ve Güney Afrika’ya her yerde çeşitli yönleri ile üretimi devam etmektedir. Önde gelen şirketler, plastiklerin ve diğer polimerlerin kullanımında ustalaşmıştır. Sentetik malzemeler, ısı kaybını önemli ölçüde azaltmaktadır. Bu da ev aletlerini gerçekten ekonomik, güvenilir ve dayanıklı hale getirmiştir.
XXI yüzyıl da buzdolapları
Buzdolaplarının tarihi bununla bitmemektedir. On binlerce mühendisin çabaları, tasarımlarını mükemmele yaklaştırmaya çalışma gereksinimleri günümüzde de devam etmektedir. Günümüzün en önemli icatları arasında ise, şunlar belirtile bilmektedir;
- Akıllı ev sistemlerine bağlantı için kablosuz vericiler eklenmiştir. Bu özellik cihazın durumunu uzaktan kontrol etmenize olanak sağlamaktadır. Ayrıca sıcaklığı ayarlamak ve çalışma modları arasında geçiş yapmak gibi özelliklere de olanak tanımaktadır.
- Hoş olmayan kokuları ortadan kaldıran ve tehlikeli bakterilerin gelişimini yavaşlatan çok bileşenli filtreler kullanılmaktadır.
- Her rafı parlak bir şekilde aydınlatan ve minimum güç tüketimini atlayan LED lambalar eklenmektedir.
- Buzdolabının kontrolünü rahat ve sezgisel hale getiren dokunmatik paneller de bulunmaktadır.
- Bizi enerji sınıfı A +++ ile tanıştıran dijital kontrolörlü inverter kompresörler eklenmiş olan modeller ortaya çıkmıştır.
Bir mühendisin gözünde modern buzdolapları, 1980’lerdeki bilgisayarlar kadar karmaşıktır. Ancak biz sıradan kullanıcılar için basit ve kullanışlı olmaktadırlar.
