Platon Kimdir?
Antik Yunan filozofu olan Platon, Atina’da aristokrat kökenli bir ailede doğmuştur. Babası Aristonun soyu olan, son Atina kralı Codru’nun soyundan gelmektedir. En iyi öğretmenlerin yardımıyla o zamanki yetiştirmenin (dilbilgisi, müzik, jimnastik) tam bir kursunu tamamladıktan sonra, Platon 407’de Sokrates ile tanışmıştır. “Helenlerin en bilgesi” olan Platon’un yargılanması sırasında, kendisine para garantisi sunan müritleri arasındaydı.
Sokrates’in ölümünden sonra Megara’ya yerleşmiştir. Efsaneye göre Kirene ve Mısır’ı ziyaret etmiştir. 389’da Güney İtalya ve Sicilya’ya gitmiştir. 361 yılında Atina’da Platonik akademi okulunu kurmuştur. 361’de, kendi devletinde Platon’un fikirlerini gerçekleştirme niyetini ifade eden Syracuse hükümdarı Genç Dionysius’un daveti üzerine Sicilya’ya tekrar dönmüştür. Ancak Platon’un daha önceki iktidardakilerle temas kurma girişimleri gibi, bu ziyaret’de tam bir fiyasko ile sonuçlanmıştır. Platon hayatının geri kalanını Atina’da geçirerek çok fazla öğrenci yetiştirmiştir.
Platon’un eserlerinin neredeyse tamamı, dili ve kompozisyonu yüksek sanatsal liyakat ile ayırt edilen diyaloglar şeklinde yazılmıştır. Eserlerindeki konuşmalarını çoğu Sokrates tarafından yönetilmektedir. Aşağıdaki eserleri erken döneme (MÖ 4. yüzyıldan yaklaşık 90’lı yıllara kadar) aittir. Bunlar şu şekildedir; “Sokrates’in Özrü”, “Krito”, “Euthyphron”, “Lazet”, “Fox”, “Charmides”, “Protagoras” , 1. kitap “Devletler” (Bireysel kavramların Sokratik analiz yöntemi, ahlaki sorunların baskınlığı); geçiş dönemine (80’ler) – “Gorgias”, “Menon”, “Eutydem”, “Cratylus”, “Küçük Hippias”, vb.
Bunların dışında olgunluk dönemine (60-70 yaşları arasında) – “Phaedo”, “Feast”, “Phaedrus”, II – X kitapları “Devletler” (fikirler doktrini), “Theetetus”, “Parmenides”, “Sofist”, “Politikacı” , “Fileb”, “Timaeus” ve “Critias” (yapıcı-mantıksal nitelikteki sorunlara ilgi, bilgi teorisi, kategorilerin ve uzayın diyalektiği vb.), “Yasalar” (50’ler).
Platon’un felsefesi
Modern araştırmacıya daha çok kapsamlı bir düşünce laboratuvarı gibi görünen eserlerinde sistematik olarak sunulmaktadır. Platon’un sistemi yeniden inşa edilmelidir. Çünkü en önemli kısmı, üç temel ontolojik tezin (üçlü) doktrinidir. “bir”, “akıl” ve “ruh”. “uzay” doktrini ise onlardan sonra gelmektedir.
Platon’a göre tüm varlığın temeli, kendi içinde herhangi bir işaretten yoksun olan, hiçbir parçası olmayan varlıklardı. Yani ne başı ne de sonu olan, herhangi bir yer işgal etmeyen, hareket edemeyen “bir“dir. Yani çokluk; özdeşlik, farklılık, benzerlik vb. işaretleri ona uygulanmamalıdır. Bu konuda hiçbir şey söylenemez, her şeyden önce varlık, duyum ve düşüncelerden ibarettir. Bu kaynak, yalnızca onun “fikirlerini” veya “eidolarını” (yani Platon’un zamansız gerçekliği atfettiği tözsel tinsel prototiplerini ve ilkelerini) değil, aynı zamanda varlıkların oluşlarını da gizlemektedir.
İkinci tez – “akıl” (nous), Platon’a göre, “bir”in – “iyi”nin varoluşsal ışık neslidir. Zihin saf ve karışmamış bir doğaya sahiptir. Platon aklı, maddi ve onu oluşturan her şeyden dikkatle ayırmıştır. “zihin” sezgiseldir ve konusu aklın özüne sahiptir. Ancak onların oluşumuna sahip değildir. Son olarak, diyalektik “zihin” kavramı, kozmolojik bir kavramla sona erer. “Akıl”, tüm canlı varlıkların, bir canlı varlığın veya yaşamın kendisinin, en üst düzeyde genellemesi, düzeni, mükemmelliği ve güzelliği için verilen zihinsel bir genellemedir. Bu “akıl”, “uzay”da, yani gökyüzünün doğru ve ebedi hareketinde saklanmıştır.
Üçüncü tez – “dünya ruhu” – Platon’un “zihnini” ve maddi dünyayı birleştirmektedir. Hareketin yasalarını zihin’den alan ruh, sonsuz hareketliliği ile ondan farklıdır. Kendi kendine hareket ilkesidir. “Zihin” cisimsiz ve ölümsüzdür. “Ruh” ise onu bedensel dünyayla güzel, orantılı ve uyumlu bir şeyle birleştirir. Kendisi ölümsüzdür, ayrıca gerçeğe ve sonsuz fikirlere açıktır. Bireysel ruh, “dünya ruhunun” görüntüsü ve çıkışıdır. Platon ölümsüzlükten ya da daha doğrusu “ruh” ile birlikte bedenin ebedi ortaya çıkışından bahsetmiştir. Bedenin ölümü, başka bir duruma geçişiydi.
Platona göre “Fikirler”, nihai genellemesi, anlamı, anlamsal özü ve onların kavrayışının ilkesidir. Yalnızca mantıksal değil, aynı zamanda belirli bir sanatsal yapıya sahiptirler. Tasarımı onları estetik olarak anlamayı mümkün kılan kendi ideal konularına sahiptir. Güzellik ideal bir dünyada da vardır. Bir fikrin öyle bir cisimleşmesidir ki, onun tüm olası kısmi enkarnasyonlarının sınırı ve semantik beklentisidir. Bir fikrin bir tür organizmasıdır veya daha doğrusu, bir organizma olarak bir fikirdir. Prototipin daha fazla diyalektik gelişimi, ilk kez güzelliği nihai biçiminde yaratan “Uzayın” zihnine, ruhuna ve bedenine yol açmaktadır. Ebedi ilki mükemmel bir şekilde yeniden üreten “Uzay” görüntü veya desen (“paradigma”) ile en güzel halidir. Bu düşünce yapısı, Platonik kozmik oranlar doktrini ile yakından ilgilidir.
Platon için madde yalnızca bir fikrin kısmi işleyişinin ilkesi, indirgenmesi, küçültülmesi, karartılması, adeta fikirlerin alıcısı ve kaynağıdır. Kendi başına kesinlikle biçimsizdir. Ne toprak, ne su, ne hava, ne de herhangi bir fiziksel elementtir. Madde bir varlık değildir. Varlık sadece bir fikirdir. Platon, fikirler ve nesneler arasındaki boşluğu keskin bir şekilde eleştirmiştir. Aristoteles‘in daha sonra sözde Platoncu ikiciliğe karşı yönelttiği argümanları ile formüle edilmiştir. Platon için hakiki varlık, kendi başına var olan ve yalnızca maddede “mevcut olan” ideal varlıktır. Madde ilk kez onu taklit ettiği, ona katıldığı veya ona katılmadığı için var olmaktadır.
Hayatının son yıllarında Platon, fikirlerin doktrinini Pisagorculuk ruhuyla revize etti ve şimdi ki kaynaklarını Neoplatonizmin gelişiminde istisnai bir rol oynayan sayılar kavramına dönüştürmüştür. Platon’un bilgi teorisinin kalbinde, bir fikre duyulan sevginin hazzı yatmaktadır. Böylece haz ve bilgi ayrılmaz bir bütün haline gelmekteydi. Platon canlı bir sanatsal formda bedensel aşktan, aşka yükselişi ruhlar aleminde resmetmiştir. Aşkın (“eros”) ve bilginin bu sentezini, özel bir tür öfke ve coşku olarak düşünmüştür. Mitolojik bir biçimde bu bilgi Platon tarafından, herhangi bir fikri doğrudan algıladıkları, cennetteki anavatanları hakkında ruhların bir anısı olarak yorumlardı.
Platon’a göre, tüm diğerlerini belirleyen ana bilim, diyalektiktir. Birini çoğa bölme yöntemi, çok’u tek bir ve tek bir çokluk olarak bütünün yapısal temsiline indirgeme yöntemi olarak da tanımlamıştır. Diyalektik, karışık şeyler alemine girerek, onları parçalara ayırır. Böylece her şey kendi anlamını, kendi fikrini alır. Bir şeyin bu anlamı veya fikri, bir şeyin ilkesi olarak, onun “hipotezi”, yasası olarak alınırdı. Platon’a göre fikir dağınık bir duyarlılıktan düzenli bir fikre veya tam olarak bunun tam tersi de olabilmekteydi.
Diyalektik zihinsel temellerin bir tür nesnel kategorilerinin veya anlamsal biçimlerin kurulmasıdır. Bu fikirler ve hipotezler, temeli aynı zamanda olan duyusal oluşumun sınırı (“hedef”) olarak yorumlanmaktadır. Böyle evrensel bir hedef, “Devlet”, “Fileba”, “Gorgias” veya “Şölen” de güzelliktir. Bir şeyin oluşumunun bu sınırı, bir şeyin tüm oluşunu kendi içinde yoğun bir biçimde içermektedir. Adeta onun planı ve yapısıdır. Bu bakımdan Platon’un diyalektiği, bölünmez bütünler öğretisidir. Bu haliyle, aynı anda hem söylemsel hem de sezgiseldir. Her türlü mantıksal bölünmeyi yaparak, her şeyi nasıl birleştireceğini bilmektedir. Platon’a göre diyalektikçi, bilimlerin “birleşik bir vizyonuna” sahiptir, “her şeyi aynı anda görür”.
Bireysel ruhun üç fakültesi vardır. Bunlar; Zihinsel, istemli ve duygusal. Etikte bu fakületeler, üç erdeme karşılık gelmektedir. Bunlar; bilgelik, cesaret ve dengelerini temsil eden tek bir bütünsel erdemde birleştirilen aydınlanmış bir duygu durumudur. Yani adalet.
Platon, siyasetde üç sınıf teorisinde aynı üçlü bölünmeyi kullanmıştır. Düşüncelere dalarak, tüm devleti yöneten filozofların asıl amacı devleti iç ve dış düşmanlardan korumaktı derdi. Askerler ile devleti maddi olarak destekleyen, ona hayati kaynaklar sağlayan işçiler, devlet için en önemli olandı. Yani köylüler ve zanaatkar onun için en önemli olandı. Platon, monarşi, aristokrasi ve demokrasi olmak üzere üç ana hükümet biçimi belirlemişdi. Her biri sırayla iki forma ayrılmaktadır. Monarşi yasal (kral), aristokrasiye en iyi veya en kötü (oligarşi) hükmedebilir. Demokrasi yasal veya kanunsuz, şiddet içeren olabilirdi. Platon, ütopik devlet ve sosyal yapı idealini öne sürerek devlet kavramını sert bir şekilde eleştirmiştir. Platon’a göre krallar felsefe yapmalı ve filozoflar hüküm sürmelidir. Bunlar ancak gerçeğin birkaç düşünürü olabilirdi. Platon, özel mülkiyetin yok edilmesini, eşler ve çocuklar kavramını, evliliklerin devlet tarafından düzenlenmesini, ebeveynlerini tanımayan çocukların kamusal olarak yetiştirilmesini vaaz etmiştir.
Platon’un estetiğinde güzellik, beden, ruh ve zihnin mutlak iç içe geçmesi fikri yatmaktaydı. Fikir ile maddenin, akıl ile hazzın kaynaşması olarak anlaşılmasına da sebep olmuştur. Bu kaynaşmanın ilkesi ölçüdür. Platon bilgiyi aşktan ve aşkı güzellikten ayırmamaktadır.(“Feast”, “Phaedrus”). Dış görünüşü güzel olan veya bedenden gelen her güzel hareket, kişinin kendi iç yaşamıyla alakalı düşüncesini tasvir etmekteydi. Platon, tüm canlılarda yönetici ve genel olarak yaşam kaynağı olduğu gerçegine inanmaktaydı.
Platon için hayatın ve gerçek varlığın güzelliği, sanatın güzelliğinden daha yüksektir. Hayat, ebedi fikirlerin taklididir. Sanat ise varlığın ve hayatın taklididir. Yani taklidin taklididir. Bu nedenle, Platon Homer’i (onu Yunanistan’ın tüm şairlerinin üzerine koymasına rağmen) ideal durumundan dolayı kovmuştur. Çünkü güzel olanlar bile hayatın yaratılmasıdır. Platon, hüzünlü, yumuşatıcı veya içten müziği devletinden çıkarmıştır. Yalnızca askeri veya genel olarak cesur ve barışçıl olarak aktif müziği bırakmıştır. Güzelliğin ön şartı edeptir.
Platon, geleneksel mitolojinin tanrılarını reddetmeden, onların kaba, ahlaksız ve fantastik olan her şeyden felsefi olarak arındırılmasını talep etmiştir. Hassas bir çocuğun çoğu efsaneye aşina olmasının kabul edilemez olduğunu düşünmüştür. Platon’a göre mitoloji bir semboldür. Mitolojik bir biçimde, uzayın dönemlerini ve yaşlarını, genel olarak tanrıların ve ruhların kozmik hareketini vb. açıklardı.
Platon’un felsefesinin tarihsel önemi, sürekli olarak nesnel idealizmin temel ilkelerini düşünmüş olması gerçeğiyle belirlenmektedir. Platon’un fikirleri, asırlık Platonizm ve Neoplatonizm geleneğinin orijinal temeli olarak hizmet etmiştir.
